საბჭოთა კავშირის დროს სოხუმის შემოგარენში რამდენიმე გასაიდუმლოებული ინსტიტუტი იყო. იკვლევდნენ ფიზიკის, ანთროპოლოგიის, სოციოლოგიის საკითხებს, ქართველი ერის „კვლისა და ვერკვლის“, ანუ ჩვენი სიცოცხლისუნარიანობის მიზეზებს, ესწრაფოდნენ საქართველოს მოსახლეობის დღეგრძელობის საიდუმლოს ამოხსნას. ახალი ათონის მაიმუნთსაშენის უბრყვილო სახელის უკან საზარელი ცდები იმალებოდა – აინტერესებდათ, ადამიანისა და მაიმუნის შეჯვარებით სიცოცხლე გაჩნდებოდა თუ არა – ჩაავლებდნენ „ბრადიაგასა“ თუ ლოთს, ითანხმებდნენ ექსპერიმენტებზე… სოხუმზე თითქმის მიბმულ კელასურში ინსტიტუტისავე კორპუსის ბინებში მცხოვრები ფიზიკის სპეციალისტები კრინტს არ ძრავდნენ სამსახურში თავიანთი საქმიანობის შესახებ. სოხუმი და მისი მიდამო კი ულამაზესი იყო, მშვიდობიანი, სავსე, მოვლილი, ქათქათა, გაჩახჩახებული…
ნახევარი საუკუნის წინ ზღვაზე დასასვენებლად კელასურში დავდიოდით. იქ დედაჩემმა თავისი ბიძაშვილისა და კოლეგის სანახავად მისვლა მოინდომა: კოსტა ქააძის უნახავები შინ როგორ წავიდეთო. გულრიფშის ტუბსანატორიუმში უკვე რამდენიმე თვე იმყოფებოდა და კიდევ უნდა დარჩენილიყო ეს უკეთილშობილესი ადამიანი და გავემგზავრეთ. ჯერ ისევ დილა იყო, მოღუშულ, ერთი შეხედვით უკაცრიელ შენობაში რომ მოვხვდით. ჩემს დას სიურპრიზის მოსაწყობად აუელვარდა თვალები: მორიგე ექთანი სადღაც გავიტყუეთ და იმ მრუმეკედლებიან პალატაში თავის ყოფილ მასწავლებელს კარი შეუღო ლამაზმა, სიცოცხლით სავსე ვარდისფერკაბიანმა ქალიშვილმა… წამოწოლილი კოსტა მასწავლებელი გადმობრუნდა, შეხედა შესულს და კედლისკენ პირი მიიქცია, ცოტა ხნის მერე ისევ მობრუნდა, ისევ შეხედა, მაგრამ მაინც ისევ ზურგი შეაქცია კარს, აი მერე კი მერე უცებ – ელიკოო!- წამოიძახა და გაბადრულ-გახარებულ წამოდგა, ჩვენც სიცილ-სიცილით რიგრიგით შევლაგდით ოთახში. იმ დღეს რამდენიმეჯერ მოჰყვა, რა განცდები დაეუფლა ამ სასიხარულო შეხვედრის პირველ წუთს. დიდები „მრავალფერად და განგრძობილად“ საუბრობდნენ, ბავშვებს მასპინძელმა მოწყენა შეგვატყო და ლამაზ ბაღში გაგვიყვანა, დაგვათვალიერებინა – პირველად ვნახე კორპის ხე. ძალიან საინტერესო რამეები მოგვიყვა, გვაცინა. ზემო ალვანის სკოლის დირექტორი გიორგი ქადაგიძე გაიხსენა – მოსწავლეების სათაყვანო ახალგაზრდა კაცი. მეექვსეკლასელები ექსკურსიაზე წაუყვანია, პატარა კოსტას ავტობუსში თავი ცუდად უგრძნია, მაგრამ მორიდებია „გული მერევაო“ თქმა, „გული მეძვრისო“ – უთქვამს, გიორგის კი: -გული უნდა გეძვროდეს, აბა როგორ გინდაო? – ხუმრობით გაჰკვირვებია, შეურცხვენია ბიჭი… ძალიან კარგი პედაგოგი ყოფილა, ბავშვები ჰყვარებია, თურმე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა სპორტს, თვითონაც ვარჯიშობდა, მეათეკლასელებთან ერთად თამაშობდა ფეხბურთს. ისეთი ძალით დაარტყამდა ბურთს, თურმე კარგა ხანს ელოდნენ მის მიწაზე ჩამოვარდნას… ახალი, დიდი სკოლის საძირკველი ჩაყარა, მაგრამ არ დააცალესო, ეგ თაობა რომ არ გაენადგურებინათ, სულ სხვანაირად წავიდოდა ჩვენი ცხოვრებაო …
იმ დღეს თავისი დიდი გულისტკივილი გაგვანდო. რომანი დაუწერია, თუშეთის წარსულზე. ორი ქალი პერსონაჟის სახელს ახსენებდა – ქალქვას და ნამისას. ვიღაც ცნობილ ლიტერატორს მიუტანა ხელნაწერი, რომელსაც მოსწონებია და დაუტოვებია, დაგიბეჭდვთო… დრო გასულა, ლიტერატურულ ჟურნალში გამოქვეყნებულ რაღაც მოთხრობაში ამოუკითხავს თავისი რომანის პასაჟები და ეს სახელები – ქალქვა და ნამისა. მახსოვს, გვიხსნიდა: ქალქვას ხომ ამბობენ ჩვენში, ნამისა კი მე მოვიფიქრე და ასე მიითვისა ვიღაცამო, ალბათ, ჩემი ავადმყოფობის გადამკიდე, აღარ ვგონივარ ცოცხალიო…
…ხომ ამდენი წელი გავიდა, ყოველთვის, როცა კორპის საცობს ვხედავ – ახალი წლის შამპანურის გახსნისას, რამე საზეიმო სუფრაზე თუ შინ – ღვინისა თუ ძმრიანი ბოთლის მოხსნა-დაცობისას, მახსენდება ეგზოტიკურ ბაღში სკამზე მჯდომი ნათელღიმილიანი, წყნარი, სევდიანი ხმით მოსაუბრე უწესიერესი კაცი, ინტელიგენტი, რომელიც იმ ვიღაც უზნეოს დავა-გამოძიებას არ დაუწყებდა – არ იკადრებდა… მერე ჩემი მასწავლებელიც იყო კოსტა ქააძე, მინდოდა, მაგრამ ვერ ვკითხე, ტკივილი ვერ განვუახლე, ძალიან კი მაინტერესებდა, როგორები იყვნენ ის თუში ქალები – ქალქვა ალბათ უფრო ასაკოვანი იყო, ცხოვრებისგან გამობრძმედილი, მკაცრი, ნამისა ალბათ ნორჩი, უნაზესი… ნეტა როგორები იყვნენ, რას აკეთებდნენ, ერთმანეთისა რანი იყვნენ ქალქვა და ნამისა?…
/თ.ცისკარიშვილი/
„წოვათის თემი“ უდიდესი პატივისცემით ულოცავს გაზაფხულის დღესასწაულს ჩვენი კუთხის ერთ-ერთ საამაყო წარმომადგენელს, კეთილშობილ და უსათნოეს ქალბატონს – ესმა უშარაულს; უსურვებს მას ჯანმრთელობას, მხნეობას და ხანგრძლივ სიცოცხლეს შვილებთან ერთად გამთლიანებულ და აყვავებულ საქართველოში. სიყვარულის ნიშნად მას ვუძღვნით წოვათისა და პირიქითის თემის პატარების მიერ „კრიხელზე“ დაკრეფილი ყვავილების კონას…
გაბო ქააძე ზურაბის შვილი იყო, ზურაბი – ქა^ას ვაჟი. გაბოს, მთაში მარტო მიმავალს, ტყეში ქალი გადაუდგა თურმე წინ: – თუშო, ჩვენში აღარ დამედგომება და წამიყვანეო. ენა ჩავარდნოდა გაბოს, თოფიანი ქალი ისეთი ენითაუწერელი სილამაზისა ყოფილიყო. – ძმების სისხლი ავიღე, იქ აღარ მაცოცხლებენო, – თავის მართლება დაეწყო ქალს. შემოისვა თურმე ცხენზე და ფარსმაში წაიყვანა გაბომ მშვენიერი ქისტის ქალი კუკალა, რომელმაც ჯერ გოგოები გაუჩინა, მერე ბიჭებიც. უფროსს, სოლომონს, 12 წლისა გახდა თუ არა, ცოლი მოუყვანა მამამ – სამი წლით უფროსი, ტანმაღალი და ჯან-ღონით სავსე ქალი. ჩამოეძინებოდა თურმე ბიჭს, ჯერაც ბალღს, ბუხართან, აიყვანდა ცოლი მძინარს და გადააწვენდა ტახტზე… გაიზარდა სოლომონი, ვაჟებიც გაუჩნდა და ქალებიც. პაპაჩემი საბა მისი ერთ-ერთი გამორჩეული შვილი იყო – შრომისმოყვარე, გონიერი, გაბედული, სწრაფი და ვეფხვივით მოქნილი ვაჟკაცი. ფარსმაში ერთადერთს მას ედგა ორსართულიანი და შიგნით „გაკრასკული“ სახლი (ახალი, სიპის სახლის აშენებისას საბას უმცროსმა ვაჟმა იასონმა დასანგრევად ვერ გაიმეტა, 1986 წელს ვნახე, ისევ იდგა მამის ხსოვნისთვის დატოვებული შუაში ლურჯზოლიანი ცისფრად და ვარდისფრად შეღებილი დასავლეთის კედელი).
ალვანელები 