ენისა და მუსიკის ურთიერთ კავშირის საკითხი (წოვა–თუშური (ბაცბური) ფოლკლორული მასალის მიხედვით)

ბელა შავხელიშვილი (თბილისი)

კარინა ვამლინგი (მალმო–შვედეთი)

თავად თემა ენა და მუსიკა შედარებით ახალი ნაკლებად შესწავლილი თემაა, ხოლო წოვა–თუშურში საერთოდაც არასდროს გამხდარა სერიოზული სამეცნიერო (ლინგვისტური) დაკვირვების საგანი მიუხედავად იმისა, რომ მუსიკალური ფოლკლორი უკვე დიდი ხანია შეწავლილია ქართველი მუსკათმცოდნეების, ფოლკლორისტებისა და ისტორიკოსების მიერ (აკად. ივ. ჯავახიშვილი, ა. შავხელიშვილი, ნ. მაისურაძე, ნ. ზუმბაძე, ქ. მათიაშვილი, ო. კიკნაძე და სხვ.).

მოგეხსენებათ, წოვა–თუშები ცხოვრობენ საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონში – კახეთის; სოფ. ზემო–ალვანში, რომელიც მდებარეობს თუშეთის მთიანეთის მისადგომებთან. ამჟამად თუშები წარმოდგენილია ორ საზოგადოებად – წოვა (რომლებიც არიან ორენოვანნი – თანაბრად ფლობენ წოვა–თუშურსა და ქართულს) და ჩაღმა (რომელთა კერიის ენა ქართული ენის ჩაღმა–თუშური კილოკავია). არაა საიდუმლო ის, რომ წოური დიდი ხანია უკვე გადაშენების გზაზე დგას (მას 1000 მოსახლის მხოლოდ 20–30% თუ ფლობს, ისიც უმეტესად უფროსი თაობა) და, შესაბამისად, მისი კულტურაც ნაწილობრივ იმავე საფრთხის წინაშე დგას. რატომ ნაწილობრივ?.. ნაწილობრივ იმიტომ, რომ წოვა-თუშები თვითშეგნებით ქართველები არიან, ენა კი, რაზეც ისინი ოჯახში საუბრობენ – ჩვენი ღრმა რწმენით, წარმოადგენს ძველი–ქართულის, ქართულისა და ვაინახური ენების ერთგვარ სიმბიოზს, და თუ ენა დაიკარგა, მაშინ წარსულს ჩაბარდება წოვა-თუშურად ნამღერი სიმღერები, ვეღარავინ გამოთქვამს ამ ენაზე ლექსებს, თუმცა ამ ხალხის კულტურის დანარჩენი ფასეულობები დარჩება ხელუხლებელი, რამდენადაც იგი დიდი საერთო ქართული კულტურის ნაწილია და თუ მას რამე ცვლილება შეეხება – ეს ცვლილებები იქნება შესაბამისი ზოგადად ქართული კულტურისა.

უნდა აღინიშნოს, რომ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა მუსიკალური და სასიმღერო ფოლკლორი შეიქმნა და ჩამოყალიბდა თუშების, ფშავლების, ხევსურების, გუდამაყრელებისა და მოხევეების საერთო მუსიკალური ტრადიციების საფუძველზე და იგი ,როგორც ერთიანი, ფასდაუდებელი განძი ჩვენმა წინაპრებმა შემოგვინახეს. თუმცა მათ შორის შეინიშნება მნიშვნელოვანი განსხვავებები, რომელიც ავსებს ერთმანეთის შემოქმედებას: ფშავლები და ხევსურები აქცენტირებას უფრო ლექსის თქმაზე აკეთებენ და მათი შესრულება ურთიერთშეჯიბრის ხასიათს ატარებს –მათთვის დამახასიათებელი სალექსო ფორმა კაფიაა, და, რაღა დასამალია, იმდენი მელოდია და სიმღერა, რამდენიც თუშებს გააჩნიათ ფშავ-ხევსურებს ნაკლებად აქვთ; მთიულ–მოხევეების დაკრულიც განსხვავებულია მათთვის დამახასიათებელი მელოდიურობითა და კოლორიტით. აღსანიშნავია ისიც, რომ მთიელთა ფოლკლორული ნაწარმოებები არასდროს ერთმანეთს კონკურენციას არ უწევდნენ – ყველამ იცოდა, რა იყო საკუთრივ მისი, და სწორედ ამ „თავისის“ განვითარებაზე ზრუნავდა; რაც მთავარია, იმ დროს ადამიანთა პრიორიტეტებიც სხვა იყო – ყველაზე მეტად ფასობდა სამშობლოს ერთგულება და სიყვარული, რაც ადამიანებში თავისდაუნებურად ამყარებდა სხვა თვისებებს: ურთიერთპატივისცემას, მოყვასის თანადგომის გრძნობას, ერთგულებას, გამტანობას და სხვ. სიმღერებს მღეროდნენ ყველგან, სულერთია, სად იყო ისინი შექმნილი და ახალი მუსიკალური ქმნილებაც მთელი დიდი სოფლის მოსასმენი ხდებოდა ხოლმე. აბა დააკვირდით, დღესაც არავინ დავობს იმაზე, თუ სად შეიქმნა ლექსების ციკლი „ბახტრიონის ბრძოლის“ გმირების შესახებ, თუმცა მათი უმრავლესობა თუშთა გმირებს ეძღვნება. ალბათ, ამიტომ თუშებში დღემდეა შემონახული „ფშაური დატირებები“ , „ხევსურული კაფიები“ და ფშავ–ხევსურეთში კი „თუშური სამგზავრო“, „თუშური წიფლოვანა“ და მრავალი სხვა.

თუშების (წოვა, ჩაღმა) ინსტრუმენტული დაკვრები პატრიოტულ–ლირიკულ ჟანრს მიეკუთვნება, სადაც წარმოდგენილია მელოდიები და სიმღერები (ჩანაფიქრები) – ჩანახატები სამშობლოს სიყვარულზე, ცხოვრების სიდუხჭირეზე (სტიქიებზე, ცხოვრებისეულ სირთულეებზე, რაც ახლავს მთაში მცხოვრები ადამიანების ყოფასა და მათ საქმიანობას (მეცხვარეობას), ურთიერთსიყვარულსა და ერთგულებაზე, ღალატსა და ვერაგობაზე, ძმობა–დაძმობილებაზე, ძმაკაცობაზე და სხვ.). ეს ჟანრი აერთიანებს ფოლკლორული ნაწარმოებების სხვა და სხვა ფორმას:

პატარა ბალადებსა და პატრიოტულ ნამღერებს, სადაც მთავარ ლაიტმოტივად გასდევს თუშთა (წოვა, ჩაღმა) გმირების ბრძოლები სამშობლო საქართველოს დამპყრობელთა წინააღმდეგ ბრძოლებში; ჩვენამდე მოაღწია მრავალმა ლექსმა და ბალადამ, რომლებიც „ბახტრიონის ბრძოლას“ – 1660 წ.(1.–მამა) ასახავს, აი ერთი ამონარიდი:

გარეთ გამოდი თათარო,

თუშნი გისხედან კარზედა;

თუ ნებით შენ არ გამოხვალ –

გამოგიყვანენ ძალზედა!

მეტი ვარ საღირიშვილი –

ნუ მიმზერ ტალავაზედა –

ფეხს დავკრავ – გადმოვფრინდები

ბახტრიონს გალავანზედა!!!

აღნიშნული ბალადა მოცულობით საკმაოდ დიდია; მასში აღწერილია „ბახტრიონის ბრძოლის“ მოვლენები და ამ ბრძოლის გმირები; წოვა-თუშების (მეტი საღირიშვილსა და შველა შველაიძის) გვერდით ნახსენები არიან ამ ბრძოლის მონაწილე – ჩაღმები (შეთე გულუხაიძე და ზეზვა გაფრინდაული) და სხვაც მრავალი, ბრძოლის ველზე დაღუპული ჭაბუკები ფშავ–ხევსურეთიდან. მათ თავიანთი სიცოცხლე სამშობლოს უცხო ქვეყნის დამპყრობლებისგან განთავისუფლებას შესწირეს. მე–17 საუკუნის ამ ბრძოლამ დასაბამი მისცა საქართველოს სრულ განთავისუფლებას ოსმალთა ინტერვენციისაგან. როგორც წესი, ყველა პატრიოტული სიმღერა თუ ბალადა სრულდებოდა ქართულად, რამდენადაც სამშობლოს შეგრძნება თუშებთან, როგორც წოვებში ისე ჩაღმებში, ასოცირდება მხოლოდ სახელმწიფო ენასთან. არც ჩაღმები მღეროდნენ პარტიოტული შინაარსის სიმღერებს ჩაღმურ კილოზე და არც წოვებიმღეროდნენ მათ კერიის ენაზე. როგორი გასაკვირიც არ უნდა იყოს, მაინც უნდა განსაკუთრებით გავუსვათ ხაზი იმ ფაქტს, რომ ხალხის სახელმწიფოებრივი აზროვნება აღიბეჭდებოდა ისეთ სფეროშიც კი, როგორიცაა სიმღერა.

ასეთ პატარა ბალადებშიც ვითარდება რომელიმე სიუჟეტი და იგი აუცილებლად ასახავს თემატიკას; ამდენად, რამდენი სტროფიც არ უნდა თქმულიყო – ყველას მკაფიოდ გასდევდა სამშობლოს სიყვარულის თემატიკა, რომლის სადარაჯოზეც სიცოცხლის შეწირვა სანუკვარ ოცნებადაა ქცეული. მათი მოსმენისას ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, რომ ყოველი შემდეგი სტროფი ავსებს წინას.

აი, კიდევ ერთი პატრიოტული სიმღერის მაგალითი, რომელსაც ლეგენდარული შემსრულებელი, ზემო–ალვანელი მოსე შავხელიშვილი ასრულებდა (ეს ჩანაწერი განახორციელა საქართველოს რადიომ მე–XX საუკუნის 30–იან წლებში – ჩვენ მხოლოდ პირველ სტროფს წარმოგიდგენთ):

სახელოვანო ალგეთს ქალაქო,

შემოგამწკრივეთ ტალავრის გუნდი!

სახელოვანო ალგეთს ქალაქო,

შემოგამწკრივეთ ტალავრის გუნდი!

ჩვენო სამშობლო, წმინდა ალაგო,

ვიბრძოდით შენთვის, კვლავ დაგიბრუნდით!

მოკლე ბალადები, როგორც წესი, მხოლოდ პატრიოტული შინაარსისაა. მათ ასრულებდნენ ქრისტიანულ დღესასწაულებზე და რომელიმე მნიშვნელოვანი თარიღებისადმი მიძღვნილ დღეობებზე მაგ. „ბახტრიონის ბრძოლა“, ალვანის დაარსება, წმინდა დღეების აღნიშვნისას („ათენგენობა“, „დადალობა“, „აღდგომა“ და სხვ.)

სასიყვარულო–ლირიკული სრტოფები ხშირად სიუჟეტურად არ არიან დატვირთულნი. თუმცა ისეთი შემთხვევებიცაა, როდესაც სტროფის შინაარსი სრულიცაა და ლაკონიურიც; პირველი ორი ხაზის განმეორებაც საკმარისია თემატური ხაზის შესანარჩუნებლად , მაგ.:

ლე მა ვაღორა თხოგოღდა, ლე მა დაშდორა სენ დოკა,

„ან არ გამოგევლო ჩვენსკენა, ან არ დაგეწურა ჩემი გული“

ლე მა ვაღორა თხოგოღა, ლე მა დაშდორა სენ დოკა,

„ან არ გამოგევლო ჩვენსკეა, ან არ დაგეწურა ჩემი გული“

და შემდეგ – სიმღერის თემატიკას სრული გადმოცემა ხდება მხოლოდ ორი ფრაზით: ვე’ნაჰ’ე – ჰ’ალჴეთთ შარნა ღობ „თუ მოხვედი – ადექი, წადი“ (მე–2 სტროფი) და დალე მარშოლ ჰ’ო(ნ), ლამზურა! „კარგი გზა გქონოდეს, ლამაზო!“ (მე–3 სტროფი). ამ სიმღერაში სულ სამი სტროფია და პირველი მოსმენისას შთაბეჭდილება ისეთია, რომ თითქოს მას საერთოდ არა აქვს შინაარსი – იგი არაფერზეა, მაგრამ მისი დასრულებისას გრძნობთ, მასში გამოყენებული ყველა სიტყვა მძაფრად გამოხატავს გრძნობებს და სიმღერისთვის საჭირო შინაარსს ქმნის. ეს ტიპურია თუშური სიმღერისათვის, სადაც ლექსიკური გამეორებები და მუსიკალური გარბენები, რომლებიც, როგორც წესი, ახლავს ყოველ სტროფს, ქმნიან იმ ხიბლს, რომელიც შეიძლება მხოლოდ ცალმხრივი სიყვარულის გრძნობას ახლდეს.

სტროფთა შუალედური მუსიკალური გარბენა შემსრულებელს აძლევს საშუალებას თავი მოუყაროს აზრებს და, ამავდროულად, „შეასვენოს“ მისი ვოკალური ნაწილი, და კიდევ ერთი საინტერესო დეტალი: ტექსტები არ არის მიჯაჭული რომელიმე მელოდიაზე – ნებისმიერი ლექსის წამღერება შეიძლება ნებისმიერი სასურველი მელოდიის გამოყენებით, მთავარია, ლექსი მოერგოს მუსიკალურ რიტმსა და ტემბრს.

არაა გამორიცხული, რომ ლირიკულ სიმღერებს გაჰყვეს სიუჟეტი, რომელიც თემატურად გაერთიანებულ სტროფებით გადმოიცემა. სიუჟეტები შეიძლება მრავალნაირი იყოს, მაგალითად, ერთ–ერთ სიმღერაში შემდეგი შინაარსია ჩადებული: ერთი, უკვე ასაკში შესული მამაკაცი, მრავალი წლის შემდეგ, სრულიად შემთხვევით შეხვდება ყოფილ სატრფოს, რომელსაც ახლავს დედამთილი და შვილები; მისალმების დროს იგი ხედავს სატრფოს წყლიან თვალებს, რასაც მოჰყვება კითხვები… პასუხები… და ბოლოს – აღწერილია სინანული, რომელიც თვითონ მას მთელი ცხოვრება მოჰყვება ტკივილად…

მხოლოდ ერთი სტროფის ნიმუშს წარმოგიდგენთ: წ.–თ.

ჰ’ო ჲაგარ დენი’ ჴენა’ და – „შენი დანახვა სულ სხვაა –

გოუგახ ჩუვეხეს, ჰ’ო ჲეგჩე; მუხლებში ვიკეცები, როცა გხედავ…

დაკ–ბჵარკინ ყანოლ დაჰ’ჲიცლა გულს და თვალებს სიბერე ავიწყდება,

წიგ ჰ’ალწიგარლა – ჰ’ო ჲეგჩე… სისხლიც წითლდება – შენ რომ გხედავ..“

სითბოთი და ნოსტალგიით აღსავსე ბევრი სიმღერა ეძღვნება თუშეთის მთებს, მის სიდიადესა და ლამაზ ბუნებას და, როგორც წესი, გამოთქმულია სინანული იმის გამო, რომ იშვიათი გახდა თუშთა შეხვედრები წოვათის წინაპართა ნასახლარებზე; ყველა სიმღერას გასდევს სურვილი იმისა, რომ ეს შეხვედრები მომავალში იყოს უფრო ხშირი, რათა კიდევ ერთხელ ეზიარონ თუშეთის სილამაზესა და სიდიდადეს და შეიგრძნონ წინაპართა ლეგენდარული ცხოვრების ჟინი და ვაჟკაცური ბუნება. ერთი სტროფი ზემო–ალვანის მკვიდრის დავით არინდაულის ლექსიდან „ყანშება“ („სიბერეში“):

მადელ მო’ ბარალ ყანშება „რა მადლი იქნებოდა სიბერეში

თუშითა ლამნახ ვახანა თუშეთის მთებში ასვლა;

დონ ნაყა კატ–კეტკოშ ლეთთბოშ ცხენის გზა–და გზა შეჩერებით

„ბრუდგორი“ ჰ’ალგუვალ’ანა „ბრუდგორს“ ეახლო!

–ჰ’ო უიშნე’ ლამზურ ლამ ბანუიც – შენ ისევ ისეთი მშვენიერი მთა ყოფილხარო,

ჩუბუიხბალოჰ’ენ, – ალ’ანა… შე დასაქცევოო – შესძხო!

თუშების მეტყველების ტრადიციის თანახმად ახლობლის სიყვარული ხშირად გადამოიცემა უარყოფითი კონოტაციის მქონე სიტყვათა ფორმულებით, მაგ.: ლაიალოჰ’ , ჰა’ანეე… „შე გასაქრობო…“ ან დახ’ლაიალოხ’, ლე ვუი იშტუ ლამზურ იახ’… „შე სასიკვდილე, რატომ ხარ ასეთი ლამაზი…“ (ძირითადად ბავშვებს მიმართავენ ხოლმე) და სხვ. ეს გამონათქვამები დამახასიათებელი იყო ბებიების, დედებისთვის და მიმართული იყო თვალის ასაცილებლად. ასეთ ფორმულებს ხშირად სიმღერებშიც იყენებდნენ.

4.ბევრი სიმღერა და ლექსი ეძღვნება მეცხვარეებს, რომლებიც წლობით არიან მოწყვეტილნი ოჯახს, და ტექსტებში, როგორც წესი, აღწერილია მეცხვარეთა მძიმე შრომა და ყოფა, თუმცა, ამავდროულად, ნაჩვენებია ამ დარგის ღირსეულობა და ჯაფის ფასი. ასეთი სიმღერები მიმართულია, ძირითადად, ძმების, მამებისა და მეუღლეებისადმი და აღსავსეა მოლოდინის, მონარტების გრძნობებით და ხშირად შიშითაც მათი სიცოცხლის დაუცველობის გამო, ამის მაგალითია: (ეს ტექსტი ერთერთი ყველაზე ძველი ტექსტია თუშურ ფოლკლორში – დაახლოებით XIX ს. დასაწყისი): წ.–თ.

ათხა ლომრენა დაღოშა „როცა ჩვენ მთიდან მოვდიოდით,

ნაყა ჟენ პირა ლათთერა; გზაზე ცხვრის ფარა იყო–ო,

ფენიხა მემცხორ ლათთერა, გვერდითა მეცხვარე იდგა –

ღოჭმაქა დეღა დიენო; ტანით ჯოხზე მიდებული–ო;

გიჰ’ა ყალჩაღა ჴაწურა, ზურგზე ყალჩაღი ეკიდა,

ჩუჰ’ ბაყინ ცუა ბალლორა; შიგ გამხმარი ქუმელი იდო;

ქოკიხა ჩხინდრი დაფხურა – ფეხზე ჩხინდურები ეცვა

ბეიჩლა’ღარ აგას დიენო… ბაჩულაანთ ბებოს ნაქსოვი–ო…“

(ყალჩაღ „მეცხვარის ჩანთა“, ჩხინდრი „წინდები“)

ამ ორ სტროფშიც კი ჩანს მხოლოდ თუში მეცხვარეებისთვის დამახასიათებელი რამდენიმე ნიშანი: 1. ცხვრის ფარა იდგა გზის გასწვრივ (ე.ი. ეს ცხვრის გადარეკვის პერიოდია ბარიდან მთაში, ან პირიქით); 2. ფარის გვერდით იდგა მეცხვარე, რომელიც ეყრდნობოდა ჯოხს – მეცხვარე არ იჯდა (ხომ შეიძლებოდა დამჯდარიყო, ან ხეს მიყრდნობოდა – ცხვარი ძოვდა) – იგი იდგა (რომ მზად იყოს ცხვარს მიხედოს) და თვით დგომის თავისებური მანერა – მიყრდნობილი, ანუ დასვენებული (ზუსტი თარგმ., ტანი ჯოხზე ჰქონდა მიყრდნობილი; 3. მეცხვარის ზურგს ამშვენებს ყალჩაღი „სამგზავრო ჩანთა“, სადაც მისი ყოველდღიური საზრდო დევს (ცხვრის ხაჭოსთან არეული ქუმელი), რომელსაც თუშურად ცუ–ს უწოდებენ; 4.ფეხზე აცვია წინდები, რომლებიც ვგონებთ, ეკუთვნის ყველაზე კარგ მქსოველს თუშეთში – ბაჩულაანთ (ბაჩულაშვილების) ბებოს (წ.–თ. აგ);

ეს სიმღერა ითქმის მუსიკალური მელოდიის თანხლებით, რომელსაც „სამგზავროს“ უწოდებენ , თუმცაღა ხშირად ამ მელოდიას ცალკე შესრულებითაც გაიგონებთ, რამდენადაც იგი დამოუკიდებელ მელოდიად არის ცნობილი – საქმე ისაა, რომ ამ მუსიკას უკრავენ იმ დროს, როცა ცხვარი დაიძვრის ბარიდან მთაში გადასარეკად ან პირიქით.

5.წოვა–თუშებს ბევრი მელოდია აქვთ ისეთი, რომელიმე მოვლენას ან გამოჩენილ ადამინს რომ ეძღვნება. ყველაზე მთავარი და ღირსშესანიშნავი მელოდია, რომელიც დღემდეა შემონახული – ეს „მაცხოვრის დატირებაა“; დაკვრისას მისი შემსრულებელი როგორც წესი იძლევა ასეთ განმარტებას: „… როდესაც იესო ქრისტე ჯვარზე გააკრეს, ყველა ქვითინებდა, ბაყაყებიც კი ჩუმად იცრემლებოდნენ იმ უბედურების გამო და ჩვენმა ხალხმა ასე გადმოსცა ეს ტრაგედია…“ და სრულდება მელოდია, რომლის მოსმენისას ძნელია ცრემლი შეიკავო…

წოვების ბევრი მელოდია მიბმულია ამა თუ იმ მოვლენაზე, რომელმაც მოსახლეობა გააოგნა, გააკვირვა და შეაძრწუნა. ეს მელოდიები მეტწილად ტრაგიკულია და, ძირითადად, გარმონის თანხლებით სრულდება (ქალების მიერ), თუმცა ძველად ჭიანურზეც უკრავდნენ (მამაკაცები), ესენია: „თამრუი დათხარ“ (თამროს ტირილი), რომელიც უდროოდ დაღუპულ მამას დასტირის, „წიფლოვანა“, სადაც დედის ტრაგედიაა ჩაქსოვილი დაღუპული შვილის გამო, „დეითკე დათხარ“ (დათიკოსა დატირება) – ოჯახის მარჩენლის დატირება, რომელიც თავის ცხვრის ფარიანად ტრაგიკულად დაიღუპა, „ადმე დათხარ“ (ადამეს დატირება) – ადამე ბობღიაშვილის (ადამ ალვანელის) დატირება („სამანას“ ერთ-ერთი მონაწილისა, რომელიც ტრაგიკულად დაიღუპა საქართველოს დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლაში) და სხვ.(1.–182).

ასეთი დატირებების ჩამონათვალი ნუსხა (მხოლოდ მუსიკალური შესრულებით) თუშებში დიდია და ყველა მათგანი აღჭურვილია შესაბამისი მოკლე მითითება–ახსნებით. ეს მელოდიებად გაწყობილი მოთქმები, თუ შეიძლება მათ ასე ვუწოდოთ, როგორც წესი, გამოგონილია ოჯახის წევრებისა და ნათესავების მიერ, რომლებიც მუსიკალური შესრულებით გამოხატავენ გულისტკივილს და ასეთი ფორმით დასტირიან დაღუპულებს. თუშების ტრადიციის თანახმად, მეუღლის საჯარო დატირება დიდ სირცხვილად ითვლება, უფრო მეტიც – შვილების დატირებაც არ შეიძლებოდა, ამდენად თავის უბედურებას ქალები ჩუმად, განცალკავებულად განიცდიდნენ – გარეშე თვალს მიფარებულები მელოდიას გარმონზე დაკვრით გადმოსცემდნენ.

მელოდია „წიფლოვანას“ სახელწოდებით „ ნათქვამია“ დედის მიერ, რომელსაც მთიდან ჩამოსვლისას პატარა შვილი ამოუვარდა ცხენზე გადაკიდებული ხურჯინიდან მაშინ, როდესაც იგი ადიდებული ალაზნის მეორე ნაპირზე გადადიოდა… ბავშვი ბევრი ეძებეს, მაგრამ ვერ იპოვეს… ეს მელოდია ყველასთვის ცნობილია, მას ხშირად უკრავენ მწუხარების დროს.. მისი მოსმენა ძალზე მტკივნეულია, რამდენადაც სულ რამდენიმე ჰანგის შერწყმით ცოცხლად არის ასახული დედის გაუსაძლისი ტკივილი… თუშებისთვის იგი ყველა „დაკვრაში“ გამორჩეულია მისი ტრაგიზმის გამო…

არ შეიძლება განსაკუთრებით არ აღვნიშნოთ თუშური „სამგზავრო“, რომელიც სრულდება მაშინ, როდესაც ცხვრის მთაში ან, პირიქით, მთიდან გადარეკვის პროცესია იწყება – ეს საგანგებო რიტუალია, რომელშიც მეზობლები, ახლობლები და ყველა მსურველი სადღეგრძელოებითა და ცეკვა–სიმღერით აცილებს მეცხვარეებს. გზის დალოცა ხდება „სამგზავროს“ დაკვრით – ეს რიტუალი ძალზე მხიარული და შთამბეჭდავია, რამდენადაც ხშირად მეცხვარეების გასაცილებლად მთელი ქუჩა და სოფელიც კი გამოდის. მეცხვარეებს წინ იმდენად რთული და ხანგრძლივი გზა ელის ამინდსა თუ უამინდობაში, რომ მათი ცხვარში გაცილება – ომში გაცილებას ტოლფასად აღიქმება, ამდენად დალოცვის მთავარი არსი ღვთის ლოცვა-კურთხევა და იღბლიანი გზა და ამინდია. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ქართულ ფოლკლორშიც ბევრია სიმღერა თუ დაკვრა, რომლებიც გზას და მგზავრობას ეძღვნება (მაგ., მგზავრული“), მაგრამ ისინი სხვა თემატიკას ასახავენ – სამშობლოსგან განშორებას, მშობლიურ კუთხესთან დამშვიდობებას და სხვ.

თვით ინსტრუმენტზე თუშური მელოდიის შესრულება მსმენელს ერთი შეხედვით შეიძლება ძალზე მარტივი მოეჩვენოს, მით უმეტეს იმას, ვინც ნაკლებად იცნობს მათ – იქამდეც კი, რომ ექმნება ერთი და იმავე მელოდიის შესრულების შთაბეჭდილება, მაგრამ მუსიკოსები, და თვით თუშები, ძალიან ზუსტად აღიქვამენ ყველა მოტივს, კარგად განასხვავებენ ერთმანეთისაგან და დიდი გულისყურით უსმენენ მათ.

ძალიან საინტერესოა რიტუალური სასიმღერო შესრულებები, რომლებიც მხოლოდ ხმებში სრულდება – ინსტუმენტის თანხლების გარეშე; მათი შესრულების მანერა სოლოსა(ლოტბარის) და მოგუდული ბანის მიყოლებით ხასიათთდება. ეს ნამღერები ერთდროულად მოგვაგონებს ქართულ საგალობლებს და ვაინახურ ნაზმებს, თუმცა მათ თავისი სპეციფიკაც აქვთ: კახურ საგალობლებისგან განსხვავებით, ისინი კონკრეტულ ტრაგიკულ შემთხვევას ეძღვნება, ნაზმებისგან კი განსხვავდებიან იმით, რომ მათში საერთოდ არაა წარმოდგენილი სასულიერო თემატიკა და, რაც მთავარია – მათ მხოლოდ ქალები ასრულებენ (ძირითადად ასაკოვნები) მწუხარებასთან დაკავშირებულ დღეებში… ანალოგიური ნამღერები დამახასიათებელია ფშავ–ხევსურებისა და მთიულების ფოლკლორისთვის. ვვარუდობთ, რომ ეს ყველაზე ძველი ფენაა იმ ჟანრთა შორის, რომელიც საერთოდ დამახასიათებელია აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ფოლკლორისთვის.

თუშებს თითქმის არ გააჩნიათ სასიხარულო და სამხიარულო სიმღერები, სადაც ბედნიერ სიყვარულზეა საუბარი ყველა სიმღერა მინორული განწყობისაა: მაგ., თუ სიყვარულს უმღერიან, ეს სიყვარული აუცილებლად უნდა იყოს უპასუხო, გაუზიარებელი, თუ საყოფაცხოვრებო თემატიკაა ( მაგ., მეუღლის (ან ძმის, ვაჟიშვილის…) დაუსრულებელი ლოდინი (მათი ვინც შორ გზაზეა – ცხვარში, ომში ან ე.წ. საშოვარზე და ა.შ.); ისინი აუცილებლად ნაღვლიანია, რამდენადაც მოლოდინის სიმწრის ნოტებია ჩაქსოვილი (ეს მოგზაურობები ხშირად წლობით გრძელდებოდა და საშიში იყო მათი სიცოცხლისთვის).

წოვები სიმღერებს თხზავენ როგორც ქართულად, ისე წოვა–თუშურადაც, თუმცა ამ უკანასკნელზე შექმნილ ნაწარმოებთა რაოდენობა, როგორც წესი, ბევრად ნაკლებად იყო და არის ქართულ მასალასთან შედარებით. ეს იმაზე მეტყველებს, რომ ქართული მათთვის ისეთივე მშობლიური ენაა, როგორც ჩაღმური კილო – ჩაღმა–თუშებისთვის. მაგ. სიმღერები „რა ლამაზია თუშეთი“ , „შატილის ასულო“ და მრავალი სხვა სიმღერა, რომლის ავტორიც ცნობილი თუში პოეტი იოსებ ლონგიშვილია თავიდან ქართული ტექსტით იყო დაწერილი და ნამღერი (ახლაც ქართულად სრულდება), თუმცა შემდგომ, ზემო–ალვანელი რამდენიმე წოვა ქალის სურვილით, რომლებიც თავად მღეროდნენ (ციცინო დინდაშვილი, ლელა საგიშვილი, ასმათ ლონგიშვილი, ნათელა ჭარელიშვილი, მერიკო ჯოხოშვილი), მათი ტექსტები გადაითარგმნა წოურად და დღეს ისინი ერთდროულად ორივე ენაზე სრულდება. ეს მოხდა ახლახან, სულ რაღაც 7–8 წლის წინათ და ამის დასაბუთება შემდეგი იყო: ერთი მიზეზი ისაა, რომ წოვა-თუშური იკარგება და იქნება სიმღერით მაინც გავუხანგრძივოთ მას სიცოცხლე (ბავშვები რომ მოისმენენ – ყურს მიაჩვევენ, დაინტერესდებიან), მეორე – ჩვენ თვითონ ვღებულობთ სიამოვნებას ჩვენი ბებია–პაპების მეტყელების მოსმენისას, მოვისმინოთ ჩვენთვის საყვარელი თუშური, ოღონდ ქართულად დაწერილი სიმღერები. ეს სრულიად კეთიშობილური, ჰუმანური იდეა ბევრმა ადგილობრივმა შემსრულებელმა აიტაცა და ახლა თქვენ შეგიძლიათ მოისმინოთ არა ერთი სიმღერა არა მარტო წოურად და ქართულად, არამედ ჩაღმურ კილოზეც.

აღსანიშნავია, რომ ისტორიულად ყველა თუშისთვის (ჩაღმა, წოვა) დამახასიათებელი იყო სიმღერის ინდივიდუალური შესრულების მანერა, თუმცა ამჟამად მათი შესრულების წესი შერეულია: არის სოლისტი და როცა მიდის სტროფის ხაზის გამეორება – ერთვება გუნდი ხმების ტონალობების დაცვით. ასეთ შესრულებას ფართო ხასიათი არა აქვს – ეს ხდება სუფრაზე და მაშინ, როცა სცენიურ ხასიათს ქმნიან რომელიმე დადგმაში, რამდენადაც თავად თუშების ბუნებიდან გამომდინარე, მათი თავშეკავებულობის წყალობით, ურჩევნიათ მოსმენა, ვიდრე ხმებში აყოლა. საერთოდ უნდა ხაზგასმით აღინიშნოს, რომ მუსიკალურ შემოქმედებას თუშები ქალების საქმედ მიიჩნევენ, ამდენად რომც იყვნენ დაჯილდოვებულები მუსიკალური და საშემსრულებლო ნიჭით, თუში მამაკაცები ამ პროფესიის არჩევას დღემდე ერიდებიან: წ.–თ. დავი(ნ) ხილჰარ და ის, ალ’ორ.. „მსუბუქი ქცვააო, იტყოდნენ…“ თუშების მეხსიერებას შემორჩა ერთი საინტერესო შემთხვევა: ლაგაზიძეების გვარიდან ერთ–ერთ ახალგაზრდას აღმოაჩნდა შესანიშნავი საოპერო ტენორი და მას სცენაზე დიდ მომავალს უწინასწარმეტყველებდნენ, მაგრამ იგი თანასოფლელების დაცინვას მოერიდა და სულ სხვა სპეციალობა აირჩია, თუმცა იქაც წარმატებულად იღვაწა.

და აქ დაისმის ლოგიკური კითხვა, რომელიც ჩვენთვის –ავტორებისთვისაც ამ საკითხზე მუშაობისას ძალიან საინტერესო იყო – რატომაა თუშებში ასეთი მკაცრი დამოკიდებულება ხელოვნებისადმი და რატომაა, რომ ყველა ჟანრში ტრაგიკული თემატიკა ჭარბობს?.. პასუხი სრულიად მარტივია: მათი ცხოვრების წესი მომთაბარეობა იყო, პიდაპირ დაკავშირებული მათ საქმიანობასთან (მეცხვარეობასთან). შესაბამისად, თუშების ცხოვრებაც არ იყო აღსავსე საშიშროებებით და მოულოდნელი სირთულეებით, ამდენად ტრაგიკული შემთხვევებიც ბევრი იყო და ქალებსაც ძაძის ტარება ხშირად უწევდათ და ამ შავ სამოსელს მთელი სიცოცხლის მანძილზე ატარებდნენ. ალბათ, ამითაა განპირობებული თუშურ კუთხურ სამოსში ვერ შეხვდებით სამხიარულო ფერებს (გარეგნულად თუშური ყველაზე უფერულია – კაბის შავ ფონზე მკერდის ნაწილია მოქარგული წვრილი ჯაჭვებითა და ყელს შინდისფერი ატლასის ან ხავერდის საყელო ამშვენებს), ქალის საქორწილო სამოსიც თითქმის არ განსხვავდება ჩვეულებრივისგან.

წოვა–თუშურში ძალზე საინტერესოა ლექსის წყობა და მისი შესრულება მუსიკის თანხლების დროს:

ორჯერ მეორდება მხოლოდ პირველი ხაზი:

მადელ მო’ ბარალ, ნანალო, ნანა… „მადლი იქნებოდა, ნანალო, ნანა–ა..

მადელ მო’ ბარალ, ნანალო, ნანა… მადლი იქნებოდა, ნანალო, ნანა–ა..

გიჰ’ ჴაწუჩ ყალჩღეღ ჲერწანა, ნანა–ა.. ზურგზე დაკიდულ ჩანთად ვიქცე, ნანა–ა..

ვაი სე ბედუხა, ნანალო, ნანა–ა.. ვაი, ჩემს ბედს, ნანალო, ნანა–ა…“

ეს გამეორებები ყველა სიმღერისათვის ერთგვარი პრელუდიაა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ სიმღერის ყველა სტროფი იწყება პირველი ორი ხაზის გამეორებით. შემდეგ მოყვება ორი ხაზი, სადაც ნათქვამია – რა იქნებოდა მადლი: ნაბდად იქცე, ჩანთად იქცე, ძაღლად იქცე, ცხენად იქცე და ა.შ. აქ არაა მუსიკალური შუალედური გარბენები, მათ ცვლის ტექსტის პირველი ორი ხაზის ორჯერ გამეორება;

სტროფის პირველი ორი ხაზი მეორდება ორჯერ და მას მოყვება მელოდიის სრული გარბენა, მაგ.:

ნაყმაქ ჯეირანსა ცო იაღგეჰ’, „ქუჩაში ჯეირანივთ აღარ მოდიხარ

ცო იაგეჰ’ თარჰლენ შველეხა… არც შველს აღაგ გავხარ უკვე…

ნაყმაქ ჯეირანსა ცო იაღგეჰ’ ქუჩაში ჯეირანივთ აღარ მოდიხარ

ცო იაგეჰ’ თარჰლენ შველეხა არც შველს აღაგ გავხარ უკვე…“

— «—- « —– « —– « —– « —-« — « – « —« —– « —–«

____» _____» ______»____ _____» ______» ______» ___

სტროფი სრულდება მთლიანად, შემდეგ მოყვება მუსიკალური გარბენა – ასეთ სიმღერებში თემატიკა და ზოგჯერ სიუჟეტიც მთლიანად გამჭირვალეა, მაგ.:

შატილე იოჰ’ ია ჰ’ო, დეღ დუტყი ფატიმათ, „შატილის ასულო, ლერწამო ფატიმა

ნიფსრილო ლახოს ჰ’ო სე შინვა ტოტევა ტოლებში აგარჩევ ორივე ხელითა

შატილე ლამნახი ბაცბილო ჲიკოს ჰ’ო შათილის მთებიდან თუშებში წაგიყვან

კმატმაქაა ლეთხინჩო საღარა დონევა მთეებზე მფრინავი საღარა ცხენითა“

(სტროფის ხაზების ასეთი განლაგება დამახასიათებელია ძირითადად პატარა ბალადებსა და სიმღერებისთვის, სადაც იკვეთება სიუჟეტი)

წარმოგიდგენთ ლინგვისტურ მარკერებს, რომელიც დამახასიათებელია წოვა–თუშების სასიმღერო ფოლკლორისთვის:

სასიყვარულო თემატიკასთან დაკავშირებული სიმღერების შესრულებისას ხშირად მიმართავენ დედას – ნანალო, ნანა:

მადელ მო’ ბარალ, ნანალო, ნანა.. „რა მადლი იქნებოდა, დედიკო, დედა…“

ან: ვაი სე ბედუხა, ნანალო, ნანა… „ვაი, ჩემს ბედსო, დედიკო, დედა…“

ჩაჴინჩაჴ ლამზურ ვაგანა, ნანა… „შორიდან ლამაზი მენახა, დედა…“

აღსანიშნავია, რომ ნანა… ხშირად იავნანას მისამღერიცაა, მაგ,:

ნანაი–ნანაი–ნანაი–ნანოოო „ნანაი–ნანაი–ნანაი–ნანოოო

ჩუთუიჰ’დის, ბადერ, ჩუთუიჰ’დის, ნანო..ო.. დაიძიანე, შვილო, დაიძინე, ნანა..აა

ასა თერქდოსა, ნანასა, ნან–ოოოო, მე გარწევ, დედა ვარ, ნანაააა….

ნანაი–ნანაი–ნანაი–ნანოოო ნანაი–ნანაი–ნანაი–ნანოოო

მისამღერი დალივა – დალალაე, დალალე, რომელსაც მღერიან სოციალურ თემებზე დაწერილ სიმღერებში, ვფიქრობთ, ჩამოთვლილი მისამღერებიდან ყველაზე ძველია. როგორც მისამღერი, იგი ქართულშიც გვხვდება. თუმცაღა, სხვა კავკასიურ ენებში, ჩვენი ცნობებით, იგი არ დასტურდება, მიუხედავად იმისა, რომ დალ–ე ღმერთის აღმნიშვნელი სიტყვაა არა მარტო წოვა–თუშურში, არამედ სხვა იბერიულ–კავკასიურ ენებშიც (ქართ. დალი –ღმერთი, დაღესტნურ ენებში – დალ, ვაინახურში დაალ და სხვ.). წოურ მისამღერში სიტყვა დალ–ე – წოდებით ბრუნვაშია, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ რაც ტექსტშია ნათქვამი – ყველაფერი ღმერთისკენაა მიმართული, თუმცა შესრულებისას ეს ნიუანსი არაა გამოკვეთილი და ჩვეულებრივი მისამღერივით აღიქმება:

დალ–დალივ–დალე, დალივ–დალალე… „______»________»____________»__________

დალ–დალივ–დალე, დალივ–დალალე… ______»________»____________»__________

მიჩ ბახე(ნ) ვაი(ნ, ვეღე(ე) ჴელ–წესა? სად წავიდა ჩვენი ჩვენებური წეს–ჩვევა?..

მიჩ დახე(ნ) ვაი(ნ) თუშურ ქორწილა?.. სად წავიდა ჩვენი თუშური ქორწილი?..

ლარკ ცო ςეფოგა ინცლუჩ ყონშივა – ყურს არ უგდებენ ეხლანდელი ახალგაზრდები –

ცო ბაგეგ ქუირწლეხ იჯფე(ნ) მორჩილა .. არ არიან ქორწილში ეჯიფის მორჩილები…

დალ–დალივ–დალე, დალივ–დალალე… ______»________»____________»__________

დალ–დალივ–დალე, დალივ–დალალე… _____»________»____________»__________“

მისამღერები ვაით–ვაიხ... და ვაი–სოხა… დამახასიათებელია მხოლოდ მგლოვიარე სიმღერებისთვის –ამ მისამღერებით იწყებენ სიმღერის შესრულებას:

ვაით–ვაიხ... –ით გადმოსცემენ მოჭარბებულ ექსპრესიას, რამდენადაც მისამღერი უკავშირდება ვაი–თხო–ს „ჩვენ“ (ინკლუზივ–ექსკლუზივი), ე.ი. ჩვენ ერთად – მთელი სამყარო – აქ ტრაგედია ძალიან დიდია და საერთოა (… ვაი, რა ხდება ჩვენს თავს…); ამგვარი მისამღერი არ გვხვდება ქართულ საგალობლებშიც კი: ჩვენი ვარაუდით, ეს მისამღერი განეკუთვნება ფოლკლორული ჟანრის იმ ფორმულებს, რომლებიც უხსოვარ დროიდან მოდის და მხოლოდ წოვა–თუშურად მოლაპარაკეთა კუთვნილება უნდა ყოფილიყო.

ვაი–სოხა–ს.. – (ზედმიწ. „ვაი, მე..–ს “ (სოხა (> სო–ს გამსჭ. ბრ.) – შდრ. ქართ. …ვაი–მეე.. , ჩეჩ. ვაი–დეელა „ვაი, ღმერთო ჩემო!“) აყოლებენ ერთი ადამიანის განცდების გადმოცემისას.

ეს სიმღერები (გალობები) დამახასიათებელია მრავალ ხმაში შესრულების დროს (აკომპანემენტის გარეშე), მაგ.:

ვაით–ვაიხ, ვაით–ვაიხ, „ ________»_______»_______

ვაით–ვაიხ, ვაით–ვაიხ… ________»_______»________

მეთხერნა შუინა ღოთ ვეა, სამზეოდან წავალთ ჩვენ,

ცო დაღგეთ ვეა ესევა, აღარ მოვალთ ჩვენ აქეთ,

ვენ დენოლ ჩუ ცო ჲითოე ჩვენ სიცოცხლეს არავინ დაგვიტოვებს

დუღდაკრევ, კვნესევ, დათხრევა… ვერც კივილით, კვნესით, ტირილით

ვაით–ვაიხ…ვაით–ვაიხ… ___»_______»____________»

ვაით–ვაიხ… ___________»__

შეიძლება შეხვდეთ ასეთ მისამღერსაც: წ.–თ. …ვაი–სოხა… ვაი, სე ქორთიხა… „ვაი, მე… ვაი ჩემს თავსა…“ – ზუსტად ამით მთავრდება სამგლოვიარო მისამღერი. ქართულშიც შეხვდებთ მსგავს ფორმებს: … ვაი მეე.., … ვაი მე, ჩემო თავო… და ვაი მეე, ჩემო დედაო…

მუსიკალურ სამყაროში ამგვარ მისამღერებს გლოსალალიებს უწოდებენ – ისინი ყველა ენებში გვხვდება, თუმცა, როგორც ვხედავთ, ყველა ეთნიკურ ჯგუფში მათ თავისებური სახე აქვთ – დამახასიათებელი ინტონაციითა და ინდივიდუალურობით.

დაბოლოს, მკითხველი უთუოდ შეამჩნევდა, რომ სტროფის ყოველი ხაზი, როგორც წესი, ბოლოვდება ა–ხმოვნით: ეს პოეტიკურ–სასიმღერო მარკერია, რომელიც ჩვენი ვარაუდით, დამახასიათებელია მთელი კავკასიის სასიმღერო ჟანრისთვის.

როგორც აღვნიშნეთ, ტრადიციის თანახმად, წოვების ყოველ ოჯახში ერთი მაინც აუცილებლად უკრავდა რომელიმე მუსიკალურ ინსტრუმენტზე: ქალები – გარმონს (წ.–თ. ბუზკანტ – შდრ. რუს., музыкант, შდრ., ქართ. გარმონი და რუს. гармонь), კაცები კი – სიმებიან იმსტრუმენტს (წ.–თ. ჭინურ (შდრ. ქართ. ჭიანური, ლეზგ. ჭუგურ, ჩეჩ. ჭოანდირგ) ან – წ.–თ. ფანდურ (ჩეჩ. დეჩიგ პონდარ „ხის ფანდური“). მეცხვარეობა წარმოუდგენელია სალამურისა ( წ.–თ. სალამურ) და დოლის (წ.–თ. დოლ) გარეშე.

აღსანიშნავია, რომ თუშებს თავისი სიმებიანი საკრავებისა და სალამურის დამზადების ნამდვილი ოსტატები ჰყავდათ, ამდენად მათ ადგილზე უკვეთავდნენ (1. – 183). გარმონი კი შორიდან ჩამოჰქონდათ და მათ საყიდლად არანაირ თანხას არ იშურებდნენ, რამდენადაც იგი ქალიშვილის მზითვის ერთ–ერთი შემადგენელი ნაწილიც იყო. ოსტატურად დამკვრელი ქალების სახელები დღესაც შემორჩა თუშების მეხსიერებას, ესენი არიან: ელო ღალაგიშვილი, მარიამ ჭყოპიშვილი, მაკა მაჩაბლიშვილი, რეპკო ქააძე, პავლე ლაგაზიძე, თამარ ქააძე, ეთერი ლონგიშვილი და სხვ. (1.- 183).

ჩვენ ვეცადეთ წარმოგვედგინა წოვა–თუშების სიმღერების, ნამღერებისა და გალობების მოკლე დახასიათება, მაშინაც კი, თუ წოური დაიკარგა, ეს მუსიკალური განძი მაინც შემოინახება ქართულ შესრულებაში. თუ დაიკარგა წოვების თვითმყოფადობა და კოლორიტი, კაცობრიობა შესაძლოა ამით არაფერს დაკარგავს, მაგრამ ის, რომ გაღარიბდება, უტყუარი ფაქტია. ჩვენმა კვლევამ ისიც ცხადყო, რომ წოვა–თუშების იდენტობა ძალიან მკვეთრად გამოხატულია მათ მუსიკალურ ფოლკლორშიც და აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა ერთიანი ჰანგების ნაწილია. ადამიანებმა შეიძლება ისესხონ ლექსიკური ერთეულები ენაში, სამოსის რომელიმე შემადგენელი ნაწილი, უცხო სამზარეულოს რეცეპტი, მაგრამ მთელი შემადგენლობით ამღერდნენ უცხო მოტივზე წარმოუდგენელია… ამდენად, ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ დავადასტუროთ ის ფაქტი, რომ წოვა–თუშების კულტურა იდენტურია მისი ქართული თვითშეგნებისა. ჩვენ კი ერთად ვიფიქროთ იმაზე, თუ რა გზას დავადგეთ ენების, კილო–კავებისა და დიალექტების გადასარჩენად. გადასარჩენად ამ განძისა, რომელიც ჩვენმა წინაპრეპმა სათუთად შემოგვინახეს და მოუტანეს ჩვენს თაობას.

(აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამ სტატიაში ჩვენ პირველად წარმოვაჩინეთ პროფ. ა. შავხელიშვილის საარქივო მასალები, მისი მუსიკალური აუდიო ჩანაწერები, რომლებიც გაკეთდა ექსპედიციების დროს XX ს–ის 60–70–იან წლებში სოფ. ზემო–ალვანში)

ლიტერატურა

А. Шавхелишвили – 2001, Тушины, Тб., 2001
Ив. Джавахишвили – 1938, Основные вопросы грузинской народной музыки, Тб., 1938
Н. Майсурадзе – 1989, Грузинская народная музыка и её историко-этнографические аспекты, Тб., 1989
Н. Зумбадзе, К. Матиашвили, О. Капанадзе – 2005, Musikal Fieldwork in Zemo-Alvani (The V. Sarajishvili Tbilisi State Conservatoire International Research Center for Traditional Polyphony BULLETIN), Tb., 2005